فواید نماز شب

 نماز شب و تهجد
رسول اکرم‌ و هر طالب کمال و معنویت برای طی مسیر خود به اراده‌ای قوی و قاطع نیاز دارد که خداوند متعال می‌فرماید:
« إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أشَدُّ وَطْئاً و اقوم قیلاً».
از امام باقر و امام صادق ذیل این آیه حکایت شده است: «هِی القیامُ فِی آخرِ اللَّیلِ إلی صَلاةِ اللَّیلِ؛ منظور از این آیه قیام در آخر شب برای نماز شب است».
سیرة پیغمبر اکرم و ائمة اطهار چنین بوده است که پس از اقامة نماز مغرب و عشا و به جا آوردن نوافل، به استراحت پرداخته و در نیمة دوم شب بیدار بوده‌اند. همچنین عارفان و عالمان بزرگ و موفق از همین سیره تبعیّت کرده و در نیمة دوم شب علاوه بر عبادت و راز و نیاز با خدای سبحان، به امور علمی و تحقیقی خود نیز رسیدگی می‌کرده‌اند. علمای بزرگواری نظیر علامه طباطباییw و مرحوم صاحب جواهرw، ذیل کتاب‌های ارزشمندی همچون تفسیر المیزان و جواهر الکلام، ساعت ختم مکتوبات یا حلّ مشکلات و سؤالات علمی خود را اندکی مانده به اذان صبح، نوشته‌اند.
پایبندی حضرات معصومینb به شب‌زنده‌داری و اهتمام بزرگان دین به این امر مهم، حاکی از اهمیت فوق‌العادة شب‌بیداری در مکتب انسان‌ساز اسلام است.
تذکر: البته سالک باید به دو نکتة مهم درباره شب‌بیداری توجه داشته باشد:
اول آن‌که مراقب باشد اوقات خود را به بطالت نگذراند و احیای او همراه با توجه به حضرت حق باشد.
دوم آن‌که بیداری او برای انجام وظایف روزانه و به جا آوردن واجبات، مضر نباشد. به همین علت، توصیه می‌شود اوقات خود را تقسیم و به میزان کافی استراحت کند، تا هم توفیق شب‌زنده‌داری را از دست ندهد و هم از تحصیل، کار و وظایف دیگر غافل نماند.
سالک باید بداند که بدون احیای شبانه به جایی نمی‌رسد. معنا ندارد کسی قصد سیر و سلوک داشته باشد؛ ولی هنگام اذان صبح خواب باشد. کسی که هنگام طلوع فجر خواب باشد، از برکاتی که سحرگاهان نصیب اهل دل می‌شود، محروم می‌ماند.
دوش وقت سحر از غصّه نجاتم دادند
و اندر آن ظلمت شب آب حیاتم دادند
خداوند متعال می‌فرماید: اگر اراده قوی می‌خواهی تا این راه پرمشقت و مشکلاتش تو را از پا درنیاورد نماز شب و تهجد بهترین ره‌توشه است.
و در آیه‌ای دیگر، ثمرة نماز شب برای حضرت چنین تشریح شده است:
وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسى‏ أنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً؛
خداوند در این آیة شریفه، رسول اکرم را به تهجّد، قیام به عبادت در شب و انجام نافله امر می‌کند و می‌فرماید: «به سبب نماز شب به تو مقام محمود یعنی موفقیت در رسالت و شفاعت در آخرت عنایت می‌کنیم». کسی که نماز شب بخواند در امور دنیوی خود موفق و در قیامت، نورانیّت و درخشندگی خیره‌کننده‌ای پیدا می‌کند. او در صف محشر جلو می‌رود تا به صف انبیا می‌رسد و آنجا مقام محمود است. او در چنان موقعیتی قرار می‌گیرد که اهل محشر به مقامش غبطه می‌خورند. نماز شب، نعمتی از جانب خدای سبحان است که عزت و ابهت نمازگزار را نزد مردم افزایش می‌دهد. برخی تصور می‌کنند نعمت‌های الهی منحصر در مادیات است، در صورتی که از نعمت‌های اصلی و مهم خداوند که محبوب اولیای الهی است، می‌توان به کسب توفیق نماز شب اشاره کرد. پیامبر اکرم فرمودند:
الرَّکْعَتَانِ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنَ الدُّنْیَا وَ مَا فِیهَا؛
دو رکعت نماز در دل شب از دنیا و آنچه در آن است برای من محبوب‌تر است.
وقتی مؤمن در نیمه‌های شب، با صرف نظر کردن از لذت و شیرینی خواب، از جای خود برمی‌خیزد و نماز شب می‌خواند، عنایت خاصی از سوی پروردگار عالم، شامل حالش می‌شود و ترک آن، حتی برای یک مرتبه نیز نزد پویندگان راه حقیقت، خسارت جبران‌ناپذیری به شمار می‌آید و از آن برآشفته می‌شوند.
مرحوم آیت الله میرزا علی آقا شیرازیw از علمای وارستة اصفهان، زمانی به قم آمده بود و به دلیل ارادتی که شهید آیت الله مطهریw به ایشان داشت، میهمان او بود. یک شب، تعدادی از فضلا به دیدن آیت‌الله شیرازی آمده بودند و جلسة آنان تا دیر وقت طول کشید و آقای شیرازی دیرتر از هر شب خوابید. همین موضوع باعث شد آن مرد الهی، هنگام اذان صبح از خواب بیدار شود. نقل می‌کنند آیت الله شیرازیw به قدری از این اتفاق متأثر شده و گریه کرده بود که گویی فرزند ایشان فوت شده است. بعد گفته بود من شانزده هفده ساله بودم که یک شب برای نماز شب بیدار نشدم، آن روز تا شب گریه می‌کردم و شب گذشته آن حادثه تکرار شد.
در نماز شب است که انسان، توفیق راز و نیاز با خداوند تبارک و تعالی و نجوای عاشقانه با او را پیدا می‌کند و می‌تواند از جذبه‌های عالم ملکومت برای سیر عرفانی خود استفاده کند. دل سالک بر اثر خواندن نماز شب، مهیّای پذیرایی از صاحب اصلی خود یعنی خدای مهربان می‌شود؛ به عبارت روشن‌تر، نماز شب، دل آدمی را از رذایلی که جایگاه حضرت رحمان «جلّ و علا» را غصب کرده‌اند، می‌زداید و نور خدای سبحان را در آن جلوه‌گر می‌کند.
امام حسن عسکریg می‌فرمایند:
إِنَّ الْوُصُولَ إِلَى اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ سَفَرٌ لَا یُدْرَکُ إِلَّا بِامْتِطَاء اللَّیْل؛
رسیدن به خداوند عزوجل سفری است که جز با سوار شدن بر مرکب راهوار شب به دست نمی‌آید.
بنا بر فرمایش امام عسکریg معقول نیست کسی بتواند بدون تهجد و نماز شب، راه را بپیماید. اهمیت نافلة شب به قدری است که ائمة طاهرینb در برخی روایات فرموده‌اند: اگر کسی موفق به خواندن نماز شب نشد، شایسته است قضای آن را به جا آورد. همین توجه به نماز شب و مداومت بر خواندن و اصرار بر قضا کردن آن، باعث کسب توفیق دائمی درک نافلة شب در وقت فضیلت می‌شود.
اساتید بزرگوار اخلاق و بزرگان علما، همواره شاگردان خود را به مداومت بر نماز شب سفارش و ترغیب می‌کرده‌اند. استاد عظیم الشأن ما علامه طباطبائیw می‌فرمودند که در مدرسه ایستاده بودم و متوجه شدم کسی دست خود را روی شانة من گذاشت. برگشتم، مرحوم آیت الله آقای قاضی را دیدم. ایشان فرمودند: «فرزندم، اگر دنیا می‌خواهی نماز شب، اگر آخرت می‌خواهی نماز شب، اگر هم دنیا و هم آخرت را می‌خواهی، نماز شب».
نماز شب باعث تابش انوار ربوبی است و سبب می‌شود آن نور، بر چهرة نمازگزار نیز تجلّی یابد؛ به ‌گونه‌ای که بر همگان آشکار می‌شود؛ گویی زیبایی، شادابی و نشاط خاصی بر چهرة او ظاهر می‌شود. جذبه‌های الهی شامل بندگانی می‌شود که در دل شب برای خواندن نماز قیام می‌کنند. نماز شب سبب حسن خلق می‌شود و اندوه را از دل بندة شب‌زنده‌دار زایل می‌کند. مداومت بر نافلة شب فواید فراوان دیگری نیز دارد که بندگان از بیان و درک آن فواید، عاجزند. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید:
فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما اُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ؛
هیچ کسی نمی‌داند که در عالم غیب، چه پاداش‌های مهمی که مایة روشنی چشم‌هاست، برای شب‌زنده‌داران آماده شده است و این پاداش عملی است که انجام داده‌اند.